Kan neutraliteit een uitweg bieden uit de oorlog in Oekraïne?

Hoewel een ontmoeting tussen de ministers van Buitenlandse Zaken van Rusland en Oekraïne donderdag op een mislukking uitliep, waren er hints van een mogelijk diplomatiek pad op basis van het idee van neutraliteit.

Oekraïense functionarissen hebben de afgelopen dagen gesuggereerd dat een neutrale status met veiligheidsgaranties een alternatief zou kunnen zijn voor het NAVO-lidmaatschap, een rode lijn voor Moskou al jaren.

“Over [joining] NAVO, ik ben lange tijd kalm gebleven over deze vraag, nadat we begrepen dat de NAVO niet klaar was om Oekraïne te accepteren’, zei president Volodymyr Zelensky deze week in een interview met ABC News.

Minister van Buitenlandse Zaken Dmytro Kuleba zei donderdag: “Het echte probleem voor Oekraïne zijn de strenge veiligheidsgaranties, vergelijkbaar met die van de NAVO-leden.”

Hij voegde eraan toe: “We hebben deze verzekering vooral van Rusland nodig, omdat het de staat was die de daad van agressie tegen ons heeft uitgevoerd. Maar ook uit andere landen, waaronder permanente leden van de VN-Veiligheidsraad.”

Sergei Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, zei: “We willen dat Oekraïne neutraal blijft. . . We zijn klaar om te praten over veiligheidsgaranties voor de Oekraïense staat, veiligheidsgaranties voor Europese landen en natuurlijk voor de veiligheid van Rusland. Afgaande op wat president Zelensky zei, begon hij deze benadering te begrijpen; het maakt ons erg optimistisch.”

Wat betekent neutraliteit voor Oekraïne?

De doelen van het NAVO-lidmaatschap staan ​​in de Oekraïense grondwet. Maar de alliantie heeft Kiev nooit op een solide pad naar lidmaatschap gebracht. De erkenning van het land, in de woorden van Kuleba, dat “ondanks al onze inspanningen, de NAVO niet klaar is om ons te integreren”, betekent niet dat Oekraïne bereid is zijn ambities op te geven in ruil voor wat dan ook.

François Heisbourg, adviseur van de in Parijs gevestigde denktank Fondation pour la Recherche Stratégique, zegt dat er in wezen twee vormen van neutraliteit zijn.

De eerste is gewapende neutraliteit, een model dat landen als Zwitserland en Finland heeft gediend: ze sluiten zich niet aan bij een groter pact, maar versterken allebei hun verdediging.

Sommige commentatoren suggereerden dit jaar dat de “Finlandisering” van Oekraïne – toegeven aan de NAVO-aspiraties en het aannemen van een niet-gebonden status – oorlog zou kunnen voorkomen. Maar Helsinki, dat de term ‘Finlandisering’ verwerpt, heeft een sterke en goed uitgeruste strijdmacht die nauwelijks kan tippen aan de demilitarisering die Rusland met Oekraïne wil.

Heisbourg zei dat twee van de belangrijkste doelen van Rusland voor oorlog – de zogenaamde denazificatie, waarmee hij regimeverandering bedoelde, en demilitarisering – “tegen elk vermogen zijn om neutraliteit te handhaven”, wat wordt beschouwd als het derde doel van het Kremlin.

Hoe zit het met veiligheidsgaranties?

Een ander model waar Heisbourg naar verwijst, is neutraliteit op basis van verdragen, waarbij sprake is van het soort veiligheidsgaranties waarnaar Kuleba verwijst. Een voorbeeld is het Verdrag van Londen van 1839, dat een belangrijke rol speelde bij het begin van de Eerste Wereldoorlog, toen Groot-Brittannië de oorlog verklaarde nadat Duitsland het neutrale België was binnengevallen.

Oekraïne houdt vol dat veiligheidsgaranties neutraliteit moeten ondersteunen. Maar de ervaring van soortgelijke verbintenissen is niet prettig. In 1994 kreeg het veiligheidsgaranties van de VS, het VK en Rusland in het kader van het zogenaamde Memorandum van Boedapest, in ruil voor het opgeven van alle kernwapens die nog op zijn grondgebied waren na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

Heisbourg zegt dat de geloofwaardigheid van een dergelijk model – waarin neutraliteit wordt gegarandeerd door een groep buitenstaanders – “in wezen nul is, omdat er een garantie is van drie machten na onafhankelijkheid. . . in ruil voor het feit dat Oekraïne kernwapens opruimt die zich toevallig op zijn grondgebied bevinden.” Hij voegde eraan toe: “Het ging niet goed” – een verwijzing naar de annexatie van de Krim door Rusland in 2014 en de invasie van dit jaar.

Met zo’n geschiedenis zal Oekraïne nauwelijks worden overtuigd door Russische garanties en het is moeilijk in te zien wat voor soort westerse defensietoezeggingen aan Kiev Moskou zal accepteren.

Wat nu?

De twee strijdende landen lijken nog steeds te suggereren dat gesprekken over neutraliteit wapens tot zwijgen kunnen brengen.

“Rusland is niet klaar om vandaag een deal te sluiten, dat betekent niet dat ze er morgen niet klaar voor zijn”, zei Kuleba.

Zelensky suggereerde dinsdag dat hij ook open zou kunnen staan ​​voor compromissen over de toekomstige status van de door Rusland bezette gebieden in Donetsk, Loehansk en de Krim.

Maar de bredere militaire doelstellingen van Moskou, met name de vervanging van een democratisch gekozen regering door een regering die zich op het Kremlin richt, lijken weinig ruimte te laten voor compromissen.

Cliff Kupchan, voorzitter van de groep Eurasia, een adviesbureau voor politieke risico’s, beschreef het “gemeenschappelijke vocabulaire” van neutraliteit en veiligheidsgaranties als “een beter begin dan niets”, maar waarschuwde: [Russian President Vladimir] Poetin is echt klaar om met Zelensky te leven?”

Hij voegde eraan toe: “Rusland lijkt klaar om de controle over de kust van de Zwarte Zee over te nemen, ze presteren ondermaats maar zijn nog steeds in beweging – als ze denken dat ze meer grondgebied in het oosten kunnen beheersen, Kiev kunnen belegeren en relatieve vernietiging van het Oekraïense leger bereiken, waarom hebben ze dan het? Akkoord?”