FW de Klerk, de laatste Zuid-Afrikaanse president van het apartheidstijdperk, die op 85-jarige leeftijd stierf, leidde een van de meest buitengewone politieke gebeurtenissen van het einde van de 20e eeuw: de vrijwillige machtsovername door een blank minderheidsregime onder voorwaarden van buitengewone vrede.

De Klerk, die donderdag in zijn huis in Kaapstad stierf, deelde in 1993 de Nobelprijs voor de Vrede met Nelson Mandela, de eerste democratische president van het land, voor het ontmantelen van de apartheid.

Decennia na die vreedzame overgang hebben Zuid-Afrikanen echter nog steeds reden om na te denken over de erfenis van De Klerk, die tot het einde terughoudend bleef om de diepten van het kwaad van het apartheidssysteem te erkennen.

De Klerk, gedurfder en vindingrijker dan welke vorige Afrikaner-leider dan ook, veranderde het politieke landschap van Zuid-Afrika toen hij in 1990 Mandela vrijliet uit tientallen jaren gevangenisstraf. Hij legaliseerde ook de partij van het Afrikaans Nationaal Congres, die vier jaar later aan de macht kwam.

De Klerk had de moed en visie om te doen waar andere blanke politici niet eens aan zouden denken. Hij geeft niet alleen toe dat apartheid, het bizarre experiment van Zuid-Afrika op het gebied van social engineering, niet werkte, maar volgt deze perceptie tot zijn logische conclusie: dat de zwarte meerderheidsregel onvermijdelijk is, en dat blanken hun best zullen doen om het te accepteren terwijl ze nog de macht hebben om op een redelijk koopje te drukken.

De Klerk heeft vaak gezegd dat hij handelde toen hij dat deed om de dreiging van het soort rassenoorlog te vermijden dat Rhodesië teisterde voordat het Zimbabwe werd.

Ondanks dat hij een vroom man was – De Klerk was een “Dopper”, een lid van de Gereformeerde Kerk, de theologisch meest conservatieve van de Nederlandse Hervormde kerken in Zuid-Afrika – lijkt zijn besluit om de apartheid af te schaffen meer pragmatisch dan moreel.

Hij erkende de zinloosheid van het proberen om Zuid-Afrika onder blanke controle te houden in het licht van de massale migratie van zwarte werkzoekenden naar de steden vanuit het verspreide en verarmde ’thuisland’ dat de apartheid had ingesteld. Maar hij was een langzame beweger in de richting van de hervorming.