Waar een sterke politieke wil is, kunnen dingen ineens heel snel gebeuren. Na Duitsland, Frankrijk en Nederland heeft nu ook België besloten om gestolen cultuurgoederen uit de koloniale periode terug te geven. Het land is verder gegaan dan enig ander land tot nu toe heeft gedaan. Want terwijl andere landen vaak vooraf willen nagaan of en hoe voorwerpen stukje bij beetje aan hun thuisland moeten worden teruggegeven, kondigde de Belgische regering aan: Alle voorwerpen die ontstaan ​​in het kader van koloniaal onrecht worden onmiddellijk officieel eigendom van de Democratische Republiek der Democratische Republiek . Congo.

Concreet gaat het echter slechts om 883 van de in totaal 80.000 objecten die zich nog in het Afrikamuseum van het land in Tervuren bevinden en die tussen 1885 en 1960 vanuit het Centraal-Afrikaanse land naar België werden teruggevonden.

Het zijn voornamelijk maskers en beelden. 300 kunnen ondubbelzinnig worden geclassificeerd, ongeveer 500 hoogstwaarschijnlijk als buit. “Ze komen uit de collecties van militairen, zoals luitenant Storms, die vóór 1908 in de Vrijstaat Congo was”, zegt de directeur-generaal van het museum in Tervuren, Guido Gryseels, tegen DW. “Illegale plunderingen gebeuren hoogstwaarschijnlijk met dit leger.”

De wrede koloniale geschiedenis van België

De heerschappij onder de Belgische koning Leopold II (1835-1909) in wat toen de “Vrijstaat Congo” was, was zo brutaal dat zelfs zijn tijdgenoten met afschuw protesteerden: sommige missionarissen documenteerden bijvoorbeeld wreedheden waarbij mensen en land werden uitgebuit met foto’s en tekst Wordt.

De medewerker van de rederij, Edmund Dene Morel, ging in het begin van de 20e eeuw zelfs naar de beurs in Europa: foto’s van Congolees handsnijden, op deze manier gesanctioneerd op rubberplantages, circuleerden op grote schaal.

Miljoenen mensen werden verminkt of gedood in de zogenaamde “Congo Wreedheden”. Internationale protesten zetten België en de koning onder politieke druk. In 1908 werd de grond, die tot voor kort als privé-eigendom van de koning werd beschouwd, onder Belgisch staatsbestuur gebracht. Brute dwanghandelingen werden gestopt, maar de economische uitbuiting in het daaropvolgende “Belgisch Congo” ging door tot de onafhankelijkheid in 1960.

Retour eigendom meteen

Ongeveer 60 procent van de 80.000 objecten die in Tervuren zijn opgeslagen, wordt als niet-problematisch beschouwd. Maar de herkomst van de 35.000 blijft onduidelijk. “Het interesseert me niet echt om welke objecten het gaat”, zegt de Belgische staatssecretaris voor Wetenschap Thomas Dermine tegen DW. “We wilden en hebben nu een holistische en globale benadering van hoe dergelijke objecten moeten worden behandeld.”

Een ding is de onmiddellijke overdracht van eigendom van bewezen gestolen goederen aan de Democratische Republiek Congo. Objecten waarvan de oorsprong niet is opgehelderd, verliezen ook hun status van “publiek eigendom”. Vanaf nu worden ze beschouwd als “privaat staatseigendom”, wat betekent dat “als wordt bewezen dat ze illegaal zijn verkregen, ze automatisch overgaan op de rechtmatige eigenaar”, zei Dermine. “Het principe is nu anders en het hangt niet af van de aard of waarde van individuele objecten.”

Wereldwijde oplossingen voor wereldwijde problemen

Dit is precies wat je moet doen als je geen geroofd bezit wilt houden, aldus Jürgen Zimmerer van de Universiteit van Hamburg in een interview met DW. “Je moet niet voor jezelf spreken door te zeggen dat er geen opslagopties zijn of wie precies de ontvanger is.” De uitvoering ervan moet natuurlijk kritisch worden gevolgd, maar “het is een pad dat de weg wijst naar de toekomst.” Argumenten over het gebrek aan opslagmogelijkheden zijn lang vertraagd en hebben het teruggaveproces bemoeilijkt.

Ivoren maskers uit Congo in Tervuren: herkomst niet opgehelderd

Ook directeur Tervuren vond de gekozen aanpak vernieuwend. “Dat is echt de juiste weg”, zei Guido Gryseels. “Ik ben echter nog steeds sceptisch over de praktische uitvoering ervan.” Het kost veel geld om de resterende bronnen op te helderen: “Als we de volledige middelen krijgen, duurt het nog zo’n vier jaar”, zei Gryseels.

Twijfel waar je ook kijkt

De voormalige Europese koloniale machten hadden moeite met het omgaan met geschiedenis, met officiële erkenning van koloniale misdaden en met herstelbetalingen voor begaan onrecht. Zo is de nieuwe Duitse regering er nu in geslaagd om de genociden van Herero en Nama officieel te erkennen en zich te verontschuldigen. Het was het resultaat van een moeizame strijd: de onderhandelingen tussen Duitsland en Namibië duurden meer dan vijf jaar. Er waren nog een aantal jaren verstreken voordat de onderhandelingen begonnen.

Felwine Sarr, Senegalese econoom en auteur

Discussies over het teruggeven van geroofde koloniale kunst waren in heel Europa moeilijk: ze werden vaak opgeschort – soms met argumenten die het koloniale perspectief voortzetten: “Interessant is dat nu het debat over de teruggave van cultuurgoederen aan de gang is, mensen argumenten horen die neerbuigende houdingen achterlaten. verankerd”, zegt de Senegalese econoom en auteur Felwine Sarr. Bijvoorbeeld door te zeggen “over Afrika dat daar geen musea zijn of dat je je eigen kunst niet kunt beheren”. In 2017 hebben Sarr en kunsthistoricus Bénédicte Savoy aanbevelingen opgesteld over hoe Frankrijk objecten uit zijn voormalige koloniën zou kunnen herstellen. De Franse president Emmanuel Macron heeft hen de taak gegeven om dit te doen.

Ondertussen streven instellingen in heel Europa naar meer transparantie, dialoog en samenwerking met Afrikaanse experts. In Duitsland is het Humboldt-Forum in Berlijn, maar ook het Rautenstrauch-Joest-Museum in Keulen in het middelpunt van dit proces – en dus ook in het middelpunt van aandacht en kritiek.

De jongere generatie zoekt nieuwe manieren om het koloniale verleden onder ogen te zien

Met de politieke verschuiving in België naar een jonge coalitie van liberalen, groenen en sociaaldemocraten en tegen de achtergrond van het debat over racisme in Europa dat nieuw leven werd ingeblazen door de “Black Lives Matter”-beweging, komt het proces in België weer op gang. In 2020, op de 60ste verjaardag van de onafhankelijkheid van de Democratische Republiek Congo, stuurde de Belgische koning Filip een brief aan de regering in Kinshasa waarin hij zijn “diepste spijt betuigde voor de misstanden in het verleden”. Protesten over de hele wereld na de moord op George Floyd in de VS troffen ook België: Protesten over rassendiscriminatie leidden ertoe dat verschillende standbeelden van Leopold II in België werden besmeurd. Velen werden afgebroken.

Besmeurd standbeeld van Leopold II: dispuut breekt uit over Belgisch koloniaal verleden

Tegen deze achtergrond stelde de nieuwe Belgische regering een parlementaire commissie in, die ook de nu ingezette restitutielijn adviseerde. Hun eindrapport wordt tegen het einde van de zomer verwacht. “Onze regering is erg jong, we hebben maar één minister die in het koloniale tijdperk leefde”, vertelde Dermine aan DW. “Wij jongens hebben een andere kijk, zijn kritischer, maar ook empathischer.”

“Kijk heel goed”

“We zijn vastbesloten om het wetenschappelijk onderzoek van deze objecten in de komende jaren te versnellen”, aldus Thomas Dermine. In alle musea worden koloniale voorwerpen in heel België op herkomst gecontroleerd, evenals kunstwerken uit Rwanda en Burundi, die na de Eerste Wereldoorlog als mandaatgebied onder Belgisch bestuur kwamen.

Veel te doen: Het Afrikaans Museum in Tervuren herbergt nog steeds 35.000 koloniale voorwerpen van onbekende oorsprong

“Je moet heel goed kijken naar wat er met andere objecten gebeurt”, waarschuwde historicus Zimmerer. Snel PR-succes behalen en vervolgens het grootste deel van de collectie behouden mag niet gebeuren. Daarnaast moet er gezorgd worden voor onderzoek van onafhankelijke oorsprong. “Zijn het onafhankelijke wetenschappers uit België, Duitsland en de voormalige koloniën of zijn het museummedewerkers die ook hier onder druk zouden kunnen komen te staan?”

Een belangrijke stap in de reis

“Tot nu toe is er in geen enkel Europees land een serieus herstelbeleid gevoerd met betrekking tot het koloniale tijdperk”, zei Zimmerer. “De bereidheid om individuele objecten terug te geven is maar een klein onderdeel.” In ieder geval zou deze sectie een impuls kunnen krijgen door de opmars van België.